EMMANUEL TODD
Η ήττα της Δύσης
μτφρ.: Σ. Σφυρόερα
εκδ. Πεδίο, 2025, σελ. 428
Εάν θέλουμε να είμαστε απολύτως ακριβείς, οφείλουμε να πούμε ότι τα ευρωπαϊκά έθνη έχουν πάψει να υπάρχουν· απλώς παραμένουν λειτουργικά για το τυπικό του πράγματος – ας πούμε, ως προς τους θεσμούς και την οικονομία. Ο πυρήνας της ύπαρξής τους, όμως, εκείνος που διασφάλιζε, υποτίθεται, μια πνευματική εγρήγορση και κάποια συλλογική συνείδηση, αυτός έχει πια συρρικνωθεί και καθίσταται λίγο πολύ αδιάφορος, καθώς ασθμαίνουν οι συνεκτικοί δεσμοί ενός αλλοτινού, «κοινού» πολιτισμού. Πρόκειται για έθνη με χαρακτηριστικά ζόμπι, όπως τα περιγράφει ο Γάλλος δοκιμιογράφος Εμανουέλ Τοντ («Η ήττα της Δύσης»), έθνη που αυτοκαταργήθηκαν μεν, για χάρη μιας νεφελώδους ένωσης και περισσότερων «ελευθεριών»· εγκλωβίστηκαν δε, μεταξύ βέβαιου θανάτου και μιας πολύ αμφίβολης ανάστασης. Γιατί αμφίβολης; Επειδή κανένας πολιτισμός που απαξιώθηκε δεν αναστήθηκε ποτέ.
Φαίνεται, βέβαια, πως τα έθνη-ζόμπι της Δύσης συνεχίζουν την εκφυλιστική πορεία τους σαν από αδράνεια· εάν επιβιώνουν, αυτό συμβαίνει από κεκτημένη ταχύτητα, όμοια με τη σβούρα που περιστρέφεται για λίγο ακόμη με τροχιές εξαρθρωμένες, ώσπου να εξαντληθεί το απόθεμα που την κινεί και να πέσει κάτω.
Δημογράφος και κοινωνιολόγος, ο Εμανουέλ Τοντ παραθέτει αριθμούς και στατιστικές για την Αγγλία, τη Γερμανία, τις σκανδιναβικές χώρες, την Αμερική. Ο πεσιμισμός του δεν φέρει ποιότητες φιλοσοφικές, ούτε ποιητικές – καθόλου δεν μοιάζει με αυτόν του Εμίλ Σιοράν, του Πέτερ Ζάπφε, του Οσβαλντ Σπένγκλερ και άλλων, που όσο τους έλκει η ιδέα της παρακμής, τόσο εμβαθύνουν στην ομορφιά της γραφής και του στοχασμού. Το βιβλίο του Τοντ είναι αγκυρωμένο στην επικαιρότητα. Στεγνό, σχεδόν δημοσιογραφικό. Οπότε, η απαισιοδοξία του –μήπως η κυριολεξία του!– καθίσταται πιο επώδυνη. Στερείται την αναλγητική ποιότητα της καλλιτεχνίας.
Ο ρόλος της θρησκείας
Ο Τοντ θεωρεί ότι η αποσύνθεση της Δύσης είναι παρακολούθημα της αποδρομής της θρησκείας, ιδιαίτερα του προτεσταντισμού. Προχωράει σε συγκρίσεις με τη Ρωσία, η οποία –και αυτή– αντιμετωπίζει χαμηλά ποσοστά γονιμότητας, όπως άλλωστε το σύνολο του ανεπτυγμένου κόσμου. Ωστόσο η Ρωσία διατηρεί τις παλαιές κοινοτικές αξίες, αυταρχικές ή μη, οι οποίες της επιτρέπουν να αψηφά τις διαλυτικές τάσεις της παγκοσμιοποίησης. Γιατί ο Τοντ αποδίδει τέτοια σημασία στη θρησκεία; Επειδή, όπως το θέτει, τα ευρωπαϊκά έθνη δεν υπήρξαν ακριβώς γέννημα θρέμμα των επαναστάσεων του δεκάτου ογδόου και του δεκάτου ενάτου αιώνα· μάλλον, οι Ευρωπαίοι έγιναν μέρη του ενός ή του άλλου έθνους, όπως υπήρξαν μέρη ενός χριστιανικού λαού. Συνεπώς, είναι πιθανόν η μηδενική θρησκευτική κατάσταση να αντανακλά ένα μηδενικό έθνος. Στην περίπτωση αυτή, η γεωπολιτική ήττα της Δύσης στα μέτωπα της Ουκρανίας είναι το λιγότερο· η πραγματική ήττα αφορά στην απώλεια του εαυτού της.
Για κάποιους θα ’ταν ευλογία! Η ανάδυση της μηδενικής θρησκείας και του μηδενικού έθνους· μόνον που αυτή έρχεται μαζί με μια πολιτισμική καταβαράθρωση. Διότι ο προτεσταντισμός, όσο ήταν ενεργός και όχι αδρανής, οδήγησε στην οικονομική και πνευματική ευμάρεια όλα ανεξαιρέτως τα δυτικά έθνη που τον ασπάστηκαν.
Η γεωπολιτική ήττα στα μέτωπα της Ουκρανίας είναι το λιγότερο για τη Δύση· η πραγματική ήττα αφορά στην απώλεια του εαυτού της.
Εδώ εντοπίζεται και η διαφορά μεταξύ του κλασικού φιλελευθερισμού, ο οποίος αναγνώριζε τον κρίσιμο ρόλο της κουλτούρας και της πνευματικότητας στη συγκρότηση της συλλογικής συνείδησης, και του φαύλου, κυνικού νεοφιλελευθερισμού, που εστιάζει στην οικονομία, λες κι αυτή μπορεί να υπάρξει εν κενώ.
Προκύπτει, λοιπόν, ένα τριμερές σχήμα: η θρησκεία ενδέχεται να είναι ενεργή και αλληλένδετη με τον πολιτισμό και την οικονομία, ορίζοντας το πέρασμα από τη μια φάση της ζωής στην επόμενη, συνδέοντας τα μέλη μιας κοινότητας μεταξύ τους και με τον κόσμο· αλλιώς, η θρησκεία καθίσταται αδρανής και περιέρχεται σε κατάσταση ζόμπι· έπεται η μηδενική θρησκευτική κατάσταση, η σημερινή εκδοχή μηδενισμού που θυμίζει τη Γερμανία του 1930: η έλξη του κενού. (Εκτός, βέβαια, από τις φορές, που ιδέες καταχρηστικά τίθενται στην υπηρεσία ποικίλων «ομάδων πίεσης», οι οποίες διαγκωνίζονται σαν σέχτες της εκκοσμίκευσης για συντεχνιακά συμφέροντα και για επιμέρους προνόμια. Εγώ και οι φίλοι μου, μοιάζει να είναι το κυρίαρχο πολιτικό σύνθημα· ένας πεπλατυσμένος εγωισμός.)
Το τριμερές σχήμα του Τοντ βρίσκει εφαρμογή και σε άλλες εκδοχές του χριστιανισμού, οι οποίες ατροφούν λιγότερο ή περισσότερο· όσο και σε ιδεολογίες αριστερά και δεξιά και σε παραδοσιακές αντιλήψεις για τον κόσμο που διατηρούν το κύρος τους μόνον ονομαστικά και τυπικά. Οπως, δηλαδή, συνέρρευσαν οι περισσότεροι στις εκκλησίες το βράδυ της Ανάστασης.
Η εποχή που οι άνθρωποι δεσμεύονταν ολόψυχα ακολουθώντας μια ιδέα έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. Σ’ αυτήν την ιδεολογικά, θρησκευτικά και πνευματικά σκωληκόβρωτη Ευρώπη, ποιος δεσμεύεται στ’ αλήθεια πια; Αλλά και ποιος ομολογεί την αδυναμία του να απαγκιστρωθεί ολοκληρωτικά από τις ιδέες εκείνες, που όλο ξεθωριάζουν μέσα στο καρναβάλι της ιστορίας;
Η κατάλυση της Ιστορίας
Ο ευέλικτος άνθρωπος που κυριαρχεί στην οικονομία και στους θεσμούς χωρίς να πιστεύει σε τίποτα – ορίστε, ποιος σηματοδοτεί την κατάλυση της ιστορίας, έγραψε κάποτε ο Εμίλ Σιοράν, αυτός ο προφήτης του εκφυλισμού της Δύσης. Οσο προχωράει ο άνθρωπος, παρατηρεί ο Σιοράν, τόσο μειώνονται οι πιθανότητες να προσηλυτιστεί εκ νέου σε οτιδήποτε.
Από ένα σημείο και πέρα, ο άνθρωπος της Δύσης έθεσε εαυτόν έξω από τη σφαίρα των ιδεών και των θρησκειών.
Μήπως το κενό, που τρομάζει εξίσου τους φιλοσόφους όταν στοχάζονται και τους παράφρονες όταν ζωγραφίζουν, είναι η μοίρα της ελευθερίας;
*Ο κ. Νικήτας Σινιόσογλου είναι συγγραφέας. Πιο πρόσφατο βιβλίο του: «Απομονωτήριο Λοιμυπόπτων Ζώων», Αθήνα: Κίχλη 2024.
